Gerard Dummer

Een aantal jaren geleden heb ik meegewerkt aan de ontwikkeling van de Pabotool waarin de ICT-competenties van studenten zijn opgenomen. Deze Pabotool is in het kader van Samen Deskundig van Kennisnet ontwikkeld. Hierin zijn de ICT-ompetenties geordend volgens de SBL-competenties zoals die in de wet BIO (of voor de wettekst) zijn vastgelegd.
Vorig jaar is door ADEF (Algemeen DirecteurenOverleg Educatieve Faculteiten) ook een kennisbasis-ICT ontwikkeld. Deze heb ik nu vergeleken met elkaar.

Voor ik het programma inhoudelijk met elkaar ga vergelijken nog een paar opmerkingen vooraf. Het bevreemde mij enigszins moet ik zeggen dat er opeens nog een document boven tafel kwam waarin ICT-competenties voor studenten zijn geformuleerd. Waarom is er niet verder gebouwd op hetgeen er al lag?
Het verbaasde mij ook dat dit geïnitieerd werd vanuit het ADEF. Een club die ik tot die tijd nog niet kende (maar daar kon ADEF natuurlijk niets aan doen, gebrek aan mijn eigen kennis). Over ICT en onderwijs gingen tot nu toe naar mijn idee voor het PO, VO en MBO Kennisnet en voor het HBO en WO Surf. Waarom heeft ADEF dit opgepakt en niet Kennisnet of Surf?

Goed. Waarom überhaupt een vergelijking tussen deze twee documenten? Omdat ik denk dat ICT-competenties over meerdere lerarenopleidingen hetzelfde zijn. Er zullen hier en daar misschien accentverschillen liggen maar het overgrote deel zal naar mijn idee gelijk zijn. Ik vergelijk de twee om te kijken in hoeverre mijn idee klopt. Ik vergelijk het ook omdat ik denk dat er gewoon 1 set ICT-competenties voor leraren moet komen. Er zijn al zoveel verschillende modellen in omloop dat studenten door de bomen het bos niet meer zullen zien.

In de eerste vergelijking heb ik geprobeerd om alle ICT-competenties van de Pabotool te linken aan de ICT-competenties van ADEF. Links en rechts staan nog gaten en is de verhouding een beetje scheef. Dat betekent dat sommige competenties nog niet in het ene overzicht of in het andere overzicht staan. En het betekent dat sommige zaken (voornamelijk bij de kennisbasis van ADEF) verder zijn uitgewerkt.

In een volgende post wil ik komen tot 1 lijst waarin de ICT-competenties uit beide lijsten zijn opgenomen. Daarna kan gekeken worden welke competenties nog ontbreken vanuit andere modellen.
Ik houd me daarbij in eerste instantie aan de indeling zoals die voor de Pabotool is opgesteld (dus volgens de SBL-competenties). Hoor graag of daar onoverkomelijke bezwaren tegen zouden bestaan.

Na het vaststellen van zo’n competentielijst zijn we er natuurlijk nog niet. Hiermee heb je namelijk nog geen opleidingsdidactiek opgezet. En daar ben ik toch nog wel naar op zoek. Ideeën van anderen zijn daarbij natuurlijk meer dan welkom.

De afgelopen weken ben ik betrokken geweest bij het opstellen bij de ICT-competenties voor Pabo-studenten. Deze ICT-competenties zijn een vertaling van de SBL-competenties.
Samen met Bob Teunissen van pabo Thomas Moore, Arno Coenders van Kennisnet Ict opschool, de betrokken Pabo’s van Samendeskundiger (naast Thomas Moore en Hogeschool Domstad is dit ook nog de Fontys Hogeschool) hebben we gekeken naar de ICT-competenties. Gezamenlijk hebben we deze competenties in een wiki beschreven en besproken.
Afgelopen vrijdag heeft het Expertisecentrum ICT-educatie van Hogeschool Domstad (waar ik deel van uitmaak) naar aanleiding hiervan weer leervragen geformuleerd. Deze leervragen vormen het uitgangspunt voor studenten om zich te verdiepen in ICT. Deze leervragen zullen in de eerste twee fasen van de opleiding (redelijk) sturend zijn en in de laatste twee fasen van de opleiding meer dienen als een kader naast de Pabo-tool.

Vandaag heb ik de geformuleerde ICT-competenties (direct afgeleid van de SBL-competenties dus) nog een keer naast de competenties van de Hogeschool Domstad gelegd. Elke hogeschool geeft namelijk zijn eigen inkleuring van de competenties (om het overzichtelijk te maken :-)).

De dekkingsgraad van de ICT-competenties met de Domstadcompetenties is redelijk. Er zijn wel een aantal verschillen. Vind ik niet onoverkomelijk moet ik zeggen. Grootste verschil is dat de Domstadcompetenties voor 4 fasen zijn geformuleerd en de ICT-competenties alleen voor propedeuse (eerste fase) en startbekwame (vierde) fase zijn uitgewerkt. Ik denk dat dit voor de toepassing niet zoveel uitmaakt.

De ICT-competenties zullen straks in een Pabo-tool worden vertaald. Deze Pabo-tool gaan wij als volgt inzetten: in de eerste en tweede fase om studenten overzicht te geven, in de derde en vierde fase om echt hun eigen ontwikkeling in de hand te kunnen nemen.

Ik ben erg benieuwd wat anderen vinden van de leervragen die we onze studenten voorleggen. Hebben we bijvoorbeeld belangrijke onderdelen gemist? Wat denken anderen hier van? De leervragen heb ik op scribd gezet. Ik hoor graag reacties van anderen hierop.

In een vorige posting over de SBL-competenties heb ik gekeken welke modellen zijn ontwikkeld om de ICT-competenties in kaart te brengen en op welke manier deze gekoppeld zouden kunnen worden aan de SBL-competenties. Ik ben toen ingegaan op de assessmenttool van ICT op school. Van deze tool heb ik gekeken op welke manier het didactische component zowel in de assessmenttool als in de SBL-competenties voorkwamen. Ik sloot af met de constatering dat bij SBL nog meer competenties worden genoemd onder het kopje didactisch die niet expliciet bij de assessmenttool aan bod komen. Deze keer wil ik kijken of deze punten ook ingevuld kunnen worden met behulp van ICT.
In mijn verdere verkenning ga ik uit van de volgende onderdelen:

• Leren leren
• Leren van elkaar
• Zelfstandigheid bevorderen
• Kennis over leerstijlen
• Leerproblemen signaleren
• kennis van de leerinhouden van de vak en vormingsgebieden,
• leerinhouden voor het dagelijks leven.
• opbouw van de leerinhouden in leerlijnen en met de samenhang daartussen
• kennis van (onderzoeksmatig) ontwerpen van onderwijs, didactieken en didactische leermiddelen, waaronder ict
• kent leer- en onderwijstheorieën
• bekend met onderwijsarrangementen voor jongere en oudere kind.

Bij mijn verkenning ga ik als volgt te werk. Ik verken het onderwerp en kijk dan op welke manier ICT hierbij kan aansluiten. Bij het verkennen van de onderwerpen maak ik gebruik van verschillende bronnen. De twee belangrijkste bronnen zij: Sherpa-pro zijn van uitgeverij Van Gorcum en Google.

Op de website van Sherpa-pro geeft Van Gorcum de volgende omschrijving:

“Sherpa-pro is een digitaal pakket wat jij, als student, in kan zetten naast de boeken die je gebruikt tijdens je studie.
Sherpa-pro is een compleet pakket met digitale onderdelen bij de pabo-titels van uitgeverij Van Gorcum, inclusief de tijdschriften ‘Volgens Bartjens’ en ‘Zone’. Sherpa-pro biedt materiaal voor het samenstellen van een lesmodule, een toets, assessment programma of portfolio. Het pakket bevat bovendien de inhoud van alle boeken die er deel van uitmaken.”

In deze Verkenning ga ik nog niet in op de dubbelingen die hoogst waarschijnlijk aanwezig zullen zijn tussen de verschillende punten. Ook een vertaling naar een uiteindelijke Pabo-tool ontbreekt nog.

De Verkenning is opgenomen als bijlage bij deze post omdat het te omvangrijk is voor een gewone blogpost.

De assessmenttool van ICT op school is bedoeld om de ICT-competenties voor leerkrachten in beeld te brengen. De assessmenttool richt zich op vier onderdelen: didactisch ICT-gebruik, ICT-gebruik voor lesvoorbereidingen, organisatorisch ICT-gebruik, ICT-gebruik rondom het onderwijs.

De vier onderdelen richten zich daarmee op het gebruik van ICT in de klas en buiten de klas. Op het primair proces en het secundair proces.

Op welke manieren kan dit model op de SBL-competenties gelegd worden? De SBL-competenties zijn:

• interpersoonlijk;
• pedagogisch;
• vakinhoudelijk en didactisch;
• organisatorisch;
• samenwerken met collega’s;
• samenwerken met de omgeving;
• reflectie en ontwikkeling.

Het onderwerp didactiek komt in beide modellen voor. Het onderwerp samenwerken met collega’s en samenwerking met collega’s lijkt overeenkomsten te hebben met het secundair proces rondom het onderwijs.

Eerst maar eens kijken naar de vakinhoudelijke en didactische competentie en de didactische ICT-competenties.
Als je de twee met elkaar vergelijkt dan zijn er een aantal directe overeenkomsten:

• Zorgen dat leerlingen gemotiveerd worden
• Rekening houden met verschillen in niveau, interesse en tempo
• Inspelen op leerproblemen.
• Evalueren/ feedback van de activiteit

De overige onderwerpen uit de assessmenttool (begeleiden en uitzoeken educatieve programma’s, begeleiden e-mail en ELO, internet gebruiken om informatie te vinden en te beoordelen, meerwaarde benoemen ICT) worden niet in de SBL-competenties benoemd.

Bij de SBL-competenties komen de volgende punten nog aan bod: leren leren, leren van elkaar, zelfstandigheid bevorderen, kennis over leerstijlen, leerproblemen signaleren, kennis van de leerinhouden van de vak en vormingsgebieden, leerlijnen, kennis van (onderzoeksmatig) ontwerpen van onderwijs, didactieken en didactische leermiddelen, waaronder ict, kent leer- en onderwijstheorieën en bekend met onderwijsarrangementen voor jongere en oudere kind.

De meeste van deze punten zouden een goede aanvulling zijn in de ICT-assessmenttool. Een volgende keer meer over dit onderwerp.

Op welke manier kunnen de SBL-competenties gekoppeld worden aan ICT? Oftewel: welke vaardigheden, kennis en attitudes moeten studenten ontwikkelen als leraar basisonderwijs? Dat is een vraag waarin ik me in komende postings mee bezig wil houden. Het is actueel omdat ICT op school van plan is om een assessmenttool te maken voor de Pabo.

Voor iedereen die niet weet wat SBL-competenties zijn: SBL staat voor Stichting Beroepskwaliteit Leraren. In 2004 is de wet BIO (beroepen in het onderwijs) vastgesteld. Hierin is aangegeven dat alle lerarenopleidingen hiermee moeten werken. Hier zie je hoe deze zijn uitgewerkt in 7 competenties: interpersoonlijk, pedagogisch, vakinhoudelijk en didactisch, organisatorisch, samenwerken met collega’s, samenwerken met de omgeving, reflectie en ontwikkeling. Dit zijn competenties die leerkrachten moeten bezitten. Voor het primair onderwijs vind je de uitwerking hier. Per competentie wordt aangegeven wat een leerkracht doet en wat een leerkracht aan kennis moet hebben. Ook zijn per competentie indicatoren aangegeven.

Opleidingen hebben deze competenties vertaald naar hun eigen curriculum. Er zijn uitwerkingen gemaakt om aan de competenties te werken in de verschillende fasen van de opleiding. Ook op Hogeschool Domstad, waar ik werk, hebben ze dit gedaan. Er zijn vier fasen waarin de student aan zijn competenties kan werken: de opleidingsbekwame fase, de beroepstakenbekwame fase, de werkplekbekwame fase en de startbekwame fase. Plat gezegd waren dit eerder jaar 1, 2, 3 en 4.

Het karakteristiek van de opleidingsbekwame fase is dat studenten zich oriënteren op de opleiding. Aan het eind van het jaar moeten studenten een beeld hebben of het beroep iets voor hen is of niet. In de beroepstakenbekwame fase verdiepen studenten zich in vaardigheden en kennisdomeinen (zowel vakinhoudelijk als op metaniveau). De eerste twee fasen heten de majorfase. Hierin krijgt de student een basis. Na de majorfase komt de student in de minorfase. Het kenmerk van de minorfase is profilering.

Bij ons is de minorfase opgedeeld in de werkplekbekwame fase en de startbekwame fase. Bovendien is bij ons is elke fase nog een keer weer opgedeeld in een beroepsminor (soort vervolg van de major) en een profielminor (het echte specialisatiegedeelte).

Kern is dus: 7 competenties waar de student in een aantal fasen mee in aanraking komt.

Specifiek wil ik dus kijken naar welke vaardigheden, kennis en attitudes op het gebied van ICT de student moet verwerven.

Om hiermee een begin te maken wil eerst kijken naar een aantal bestaande producten. Allereerst kijk ik naar de Assessmenttool (didactiek, lesvoorbereiding, organisatorisch, rondom het onderwijs) zoals die al is ontwikkeld. Ik kijk ook naar de vier in balans (visie op onderwijs, kennis en vaardigheden, educatieve software en content, ict-infrastructuur). Een andere interessante bron vind ik het diamantmodel zoals de Vlamingen die gebruiken.

Misschien kennen anderen nog meer interessante bronnen? Het gaat dan om de vraag welke kennis en vaardigheden studenten zouden moeten verwerven. Daarbij zou een onderscheid kunnen worden gemaakt tussen een basisprogramma voor alle studenten en een specialisatieprogramma. Ontwikkelingen zoals de e-coach passen hier ook in. Ik ben benieuwd.

Een paar postings terug heb ik een voorbeeld gegeven van een les die we geven aan onze eerstejaars studenten. Deze les was een kennismaking met de mogelijkheden op het gebied van ICT in het onderwijs. Specifiek ging dit over Rekenen en ICT. Deze les past in het nieuwe curriculum zoals dat op Hogeschool Domstad wordt ingevoerd. Een nieuw curriculum waar we als hogeschool aan mee moeten doen omdat we te maken hebben met verschillende ontwikkelingen binnen het hoger onderwijs: de verdeling van de opleiding in een major (basis) en minor (specialisatie) deel en de invoering van competentiegericht gericht leren in combinatie met de SBL-competenties.
Over de plek van ICT in het nieuwe curriculum ben ik nog niet echt tevreden, tot nu toe. Volgend jaar zal het een nog stevigere plek moeten krijgen. Maar daar een andere keer meer over.

Naast het nieuwe curriculum zitten we ook nog met het bestaande programma. Ook hierin is ICT opgenomen. In plaats van de SBL-competenties werken studenten hier nog met startbekwaamheden. Een module die in het vierde jaar gegeven wordt heet Persoonlijk Meesterschap. Het is een module (waar we er wel meer van hebben in het bestaande programma) dat al wel vooruitloopt op vraaggericht onderwijs. In deze module gaan studenten uit van de een leervraag die ze zelf mogen opstellen. Voor verschillende vakken vullen studenten deze leervraag in. Ook kunnen ze verschillende vakken met elkaar combineren.

Mijn ervaring is dat studenten in de loop van de jaren steeds meer het nut in gaan zien van het gebruik van ICT. In het eerste jaar is alles nieuw voor hen. Ze maken kennis met zoveel verschillende nieuwe onderdelen. In het tweede jaar ligt de nadruk op het doorzien van het waarom. Waarom bied ik iets op een bepaalde manier aan? Hoe kan ik de leerlijnen die vanuit verschillende vakken worden aangeboden op een verantwoorde manier verwerken in de lessen die ik geef? In het derde jaar maken de studenten kennis met de zorgkant van het onderwijs. Hoe kan ik leerlingen ondersteunen die niet mee kunnen komen of die juist vooruit lopen? Kennis en inzicht in leerlijnen en leerlingen is nodig om een goed aanbod te doen. In het vierde jaar lijken de studenten de voorlopige balans op te maken over hun ontwikkeling. De leervragen die zij opstellen moeten een duideijke relatie hebben met de visie op onderwijs zoals ze die tot dan toe hebben ontwikkeld.

Persoonlijk meesterschap. Een module waarin verschillende onderdelen van de opleiding dus bij elkaar komen. Ik heb een voorbeeld als link opgenomen op te laten zien hoe dit uitgewerkt kan worden. Dit werkstuk is geschreven door Marije Makkinje. Ze loopt stage op een EGO-school. Het is leuk om te lezen hoe ze binnen deze school ICT toepassen en aan welke doelen de leerlingen werken.
Het verslag heeft een vaste opbouw: de inleiding waarin de leervraag wordt opgenomen, een verantwoording vanuit de theorie, de beschrijving van de praktijk en tenslotte de conclusies. Ook moet het werk van leerlingen worden opgenomen.
De leervraag van Marije luidt:

Op welke manier kan ik de kinderen op een variërende manier kennis laten maken met
PowerPoint als vakoverstijgend middel, waarbij coöperatief leren voorop staat?

In de theorie moeten studenten eerst ingaan op een aantal verplichte bronnen. Deze bronnen gaan in op verschillende competenties: schoolniveau (hiervoor gebruiken we de vier in balans), leerkrachtniveau (de ICT-assessmenttool) en leerlingniveau (het diamantmodel zoals dat door Vlamingen is opgesteld). Daar voegen ze hun eigen theorie nog toe. Daarin gaat ze in op het coöperatief leren en theorie over leren zelf.
Ik vind het mooi om te zien hoe ze in haar uitvoering gebruik heeft gemaakt van ICT om leerlingen te laten samenwerken waar dit in eerste instantie misschien niet zo logisch lijkt. Met prachtige resultaten. Zoals ze zelf al aangeeft gaat het hierbij niet zozeer om het resultaat maar om het proces dat hieraan is voorafgegaan. Maar de resultaten zelf zijn ook heel erg leuk om te zien. Heb tijdens het nakijken diverse malen erg moeten lachen om de creativiteit van de kinderen.

Ik ben benieuwd op wat voor manier dit straks opgenomen is in het nieuwe curriculum. Ik zie veel mogelijkheden om hier iets mooi van te maken.